Αρματολοί των Αγράφων και λοιπών ορεινών περιοχών που στα χρόνια της τουρκοκρατίας έδειχναν το δρόμο της Λευτεριάς. - Γράφει ο Καθηγητής Πανεπιστημίου Θαν. Γιαννακόπουλος

Ο ιστορικός Κ. Παπαρηγόπουλος αναφέρει: Εις τα όρη της αρχαίας Δολοπίας ήρχεν Αγραφιώτης τις πολέμαρχος πλειότερα δεν γνωρίζομεν. Είναι όμως βέβαιο ότι τα Άγραφα  είχαν καπετάνιο, ανεξάρτητο  από  την κυριαρχίαν της Κωνσταντινούπολης (1190-1210 μχ). Τότε τα Άγραφα ενεργούσαν  ως ανεξάρτητα  αναγνωρισμένο κράτος από τον Αυτοκράτορα. Ακόμη αναφέρεται  ότι οι έξαρχοι που εστάλησαν  στα Άγραφα από τον Κωνσταντίνο  τον Κωπρόνυμο για να πιστοποιήσουν ότι  απομακρύνθηκαν οι εικόνες.

Οι έξαρχοι εσφάγηασν όλοι. Με άλλα λόγια οι Αγραφιώτες δεν αναγνώριζαν τον αυτοκράτορα. Αυτό το γεγονός έγινε τον 8^ο αιώνα και όχι τν 12^ο. Επί Μουράτ Β΄ αναγνωρίστηκαν τα δικαιώματα  των Αγραφιωτών  που ίσχυαν επί Βυζαντικνής Αυτοκρατορίας.  Αυτό έγινε με την Συνθήκη του Ταμασίου  το 1525. Ήταν το πρώτο αρματωλίκι  που τα γενέθλια του φέρουν την ημερομηνία 10 Μαΐου 1525. Η επιλογή του αρματολού των Αγράφων ανήκε στην αρμοδιότητα των δημογερόντων και έδρα του ήταν το Νεοχώρι (Νεβρόπολη).Μετά τον θάνατο του Κατσαντώνη,  ο Κοτζάμπασης της Ρεντίνας Τσολάκογλου  μετέφερε την έδρα του στη Ρεντίνα. Η ύπαρξη του αρματολικιού των Αγράφων  στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας γεννούσε συνεχόμενες εξεγέρσεις των Ελλήνων και ήταν πάντοτε το «ταμπούρι» όταν οι Τούρκοι τους κυνηγούσαν. Για παράδειγμα, μετά τα Ορλωφικά  και τη μεγάλη εξέγερση του 1769-1770 ακολούθησε η κάθοδος των κλεφτών στη περιοχή του Βάλτου καθώς μας λέει το Δημοτικό Τραγούδι «φοβέριζαν τους Τούρκους» οι ξεσηκωμένοι αρματολοί αποκλείστηκαν  στο Αιτωλικό για τουλάχιστον 3 μήνες πολιορκούμενοι  και επιχείρησαν  έξοδο  προς την περιοχή  του Βάλτου συγκρούσθηκαν  με αποσπάσματα  των Τούρκων και Αρβανιτών. Η σύγκρουση ήταν ισχυρή  σώθηκαν μονάχα οι καπεταναίοι με τους ψυχογιούς τους. Οι διασωθέντες  ήταν καμιά εικοσαριά όλοι και όλοι όπως: Ζίδρος, Λάζος, Μπλαχάβας, Λάπας, Μπουκουβάλας, Σταθάς, Βαρνακιώτης, Γρίβας, Κοντογιάννης κα Συκκάδες κλπ. Ο Μπλαχάβας υπήρξε  από τις μαρτυρικές φυσιογνωμίε του κλεφτοαρματωλισμού. Πίστεψε  τις διαβεβαιώσεις του Αλή  πασά  για αμνηστία και τον επισκέφτηκε. Εκείνος τον έκλεισε στη φυλακή και τον βασάνιζε για τρείς μήνες  για να μαρτυρήσει τους συνεργάτες του. Εκείνος δεν μαρτύρησε και τον αποκεφάλισε. Οι καπεταναίοι συμφώνησαν να σπεύσουν χωρίς αναβολή στα Άγραφα. Μάζεψαν συντρόφους και πήραν τα αρματολίκια τους. Τα αρματολίκια ,καθορίστηκαν κατά τον 16^ο αιώνα μεταξύ 1529 και 1565. Κατά το 1534 η Ήπειρος  και η Ακαρνανία είχαν διαιρεθεί εις 16 αρματολίκια που στη συνέχεια μειώθηκαν σε 12 και τέλος 8.Στις παραμονές του Αγώνα  του 1821,τα αρματολίκια στην Αιτωλία και Ακαρνανία ήταν 4.

Η Δυτική Ρούμελη επί Αλή-Πασά χωρίζονταν στις παρακάτω κύριες περιοχές: Υπάτης, Λιδωρικίου, Καρπενησίου, Αγράφων, Σοβολάκου, Κραβάρων, Βενέτικου, Αποκούρου, Βλοχού, Ξηρομέρου, Βάλτου, και Ζυγού πέντε τελευταίες, στη εποχή της Ενετοκρατίας αποτελούσαν μια περιοχή, το Κάρλελι, από το όνομα του Καρόλου.

Στην περιοχή Καρπενησίου ξεχωρίζουν ως αρματολοί οι Γιολντασαίοι ή Γιολδασαίοι. Στο χωριό Σέλιτσα σώζεται, ερειπωμένο ,το αρχοντικό των Γιολδασαίων με τις πολλές κατά την στοματική παράδοση, πολεμίστρες.

Η οργάνωση ενός κλέφτικου σώματος κατά την περιγραφή του Δ. Καμπούρουγλου στο Αρματολοί και Κλέφτες, έκδοση Αγκύρας 1915, είχε ως παρακάτω:

Έκαστον σώμα κλεφτών της Στερεάς και της Πελοποννήσου είχε πλην του αρχηγού,το πρωτοπαλίκαρο, τον μπαραικτάρην, τον γραμματικόν, καμιά φορά και εμπειρικόν τινα ιατρόν, τον οικονόμον , τα παληκάργια και τους ψυχογυιούς, ένας των οποίων ήταν αποκλειστικώς του αρχηγού, τέλος τα κοπέλια δια τας υπηρετικάς ασχολίας. Τα κοπέλια αυτά υποψήφια παλληκάργια έπρεπε να είναι ταπεινότητα, πειθαρχικώτατα και πρόθυμα εις πάσαν προσταγή.

Οι κλέφτες ήσαν θρήσκοι και ηθικότατοι και διότι οι ορεινοί είναι συνήθως σεμνοί  και δια πολεμικήν πρόληψιν ,ότι την ανηθικότητα την κυνηγά το βόλι.

Οι Γιολδασαίοι  εμφανίσθηκαν στην περιοχή του Βάλτου, όπως αναφέρθηκε, ως κλέφτες και στη συνέχεια ως αρματολοί. Έγιναν γνωστοί και έμειναν στην ιστορία ως αρματολοί Καρπενησίου από τις αρχές του ΙΘ αιώνα κυρίως ο πρεσβύτερος της οικογένειας των Γιολδασαίων, Γιανάκης Γιολντάσης ή Γιολδάσης ή Γιολτάσης. Όμως, στην ίδια εποχή ,σύμφωνα με τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, ( αναφορά του Δ.Κ.Κορομηλά) ονομαστός για τους αγώνες κατά του Αλή Πασά στη Θεσσαλία έγινε ο Κώστας Γιολδάσης. Δυστυχώς, οι αναφορές για τον Κώστα είναι λιγοστές. Ερώτημα: είναι αυτός ο πατέρας του Γιαννάκη Κώστα και των αδελφών του;

Ο καθηγητής του ΑΠΘ, Απ.Βακαλόπουλος αναφέρει, στο βιβλίο  του «Ιστορία του Ελληνισμού» ,Θεσ-κη 1974,ότι  στο Βάλτο και την Ευρυτανία γύρω στο 1687, οι Βενετοί κυριαρχούσαν. Έκτακτος προνοητής διοικεί την Αγία Μαύρα –Λευκάδα-και τα διαμερίσματα Μεσολογγίου, Αγγελοκάστρου και Καρπενησίου. Οι περιοχές αυτές μεταβάλλονται σε πεδία μαχών  και λεηλασιών ανάμεσα στους Βενετούς και τους Τούρκους. Οι Βενετοί κυριάρχησαν στην Πελοπόννησο και κατέλαβαν το 1687 την Αθήνα. Ο Μοροζίνης ξεσήκωσε τους αρματολούς της Αιτωλίας να επαναστατήσουν. Το Χορμόπουλο, ο Μειντάνης  κτλ καπιταναίοι συντάχτηκαν μαζί του. Ο επίσκοπος Σαλώνων και ο αρματολός Κούρμας κυρίευσαν την Υπάτη και πολιόρκησαν τη Λαμία. Οι δημογέροντες των Αγράφων μαζί με άλλους παρουσιάσθηκαν στον Βενετσιάνο προβλετή της Λευκάδας Πέτρο Μπέμπο και δήλωσαν υποταγή. Ο αρματολός Λιβίνης  με το ένοπλο τμήμα του στο χωριό Γόλιανη της Ευρυτανίας  «τσάκισε» τους Τούρκους. Σε άλλη  όμως μάχη, το 1685 κοντά στην Αράχωβα, σκοτώθηκε. Οι Βενετοί με τους αρματολούς Μειντάνη, Κούρμα, Σπαθόγιαννο, Χορμόπουλο και Βαλαωρίτη συγκρότησαν στρατόπεδα στο Καρπενήσι και στο Λιδωρίκη. Όμως το 1689, εμφανίζεται ο Λιμπεράκης Γερακάρης. Ηταν φυλακισμένος από τους Τούρκους, για 17 περίπου χρόνια στις φυλακές της Πόλης για την πειρατική του δράση. Με την υπόσχεση που έδωσε στους Τούρκους  να ξεκαθαρίσει τη Μάνη και τη Ρούμελη από τους Βενετούς πήρε χάρη από το Σουλτάνο και σε λίγους μήνες βρισκόταν επικεφαλής μεγάλης (ακολουθείται από 2500 άνδρες ανάμεσα τους πολλοί Μανιάτες) στρατιωτικής δύναμης στο Καρπενήσι. Κυριάρχησε σε όλα τα μέρη, διέλυσε τα στρατόπεδα των αρματολών. Άρχισε να χτίζει εκκλησίες κτλ. Και όταν οι Βενετοί συμβιβάστηκαν με τους Τούρκους και ο Γερακάρης  συμβιβάστηκε με τους Βενετούς. Βοήθησε όμως  στη συνέχεια να εξολοθρευθούν στην Ακαρνανία πολλοί Τούρκοι. Σε λιγο, στράφηκε ξανά εναντίον των Βενετών. Πιάστηκε από αυτούς, φυλακίστηκε και πέθανε ξεχασμένος από όλους.

Το 1768 κηρύχθηκε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος και οι έλληνες αναθάρρησαν. Σταθάς ή Γεροδήμος κυνήγησε τους Τούρκους από το Βάλτο κι έφτασε ελευθερωτής στο Καρπενήσι. Οι Γριβαίοι,ο Σισμάνης, ο Λαχούρης, ο Λωρής  ο Τράκας κτλ πήραν μέρος στην Επανάσταση. Ομως το κίνημα του 1768 ή το Ορλωφικό, απέτυχε και οι Τουρκαρβανίτες ξεχύθηκαν στην Ευρυτανία ρημάζοντας τα χωριά. Ο γερο Δήμος συνθηκολόγησε μαζί τους εξασφαλίζοντας τα αρματολίκια του Βάλτου για τον Μπουκουβάλα, των Αγράφων για τον Καρακίτσο και του Πατρατζικίου για τον Κοντογιάννη. Μόνο ο γενναίος αρματολός Γρίβας του Ξηρόμερου αντιστάθηκε κι έδωσε φονική μάχη με τα 300 παλληκάρια του στο Αγγελόκαστρο, αλλά σκοτώθηκε πολεμώντας. Για τέσσερα χρόνια μέχρι το 1774 που οι Τούρκοι υπόγραψαν με τους Ρώσους συνθήκη του Κιουτσούκ-Καναιρτζή που εξασφάλιζε κάποια θρησκευτικά προνόμια στους Έλληνες.