Η ζωή των κλεφτών στα Βουνά και τους Λόγγους Γράφει ο Θαν. Γιαννακόπουλος

Οι  κλέφτες έμεναν στα ορεινά, άγονα  κατά κανόνα μέρη, και  ήταν πάντοτε έτοιμοι να αλλάξουν  λημέρια όταν κινδύνευαν.  Ήταν  πάντα ένοπλοι  και ζούσαν από  ληστείες. Έκλεβαν κοπάδια διαφόρων Οθωμανικών  αξιωματούχων, ενώ αρκετές φορές άρπαζαν τους αγάδες  και τους μπέηδες και στη συνέχει αναζητούσαν λύτρα για την απελευθέρωσή τους.

Μερικές φορές, λήστευαν ακόμα  και Έλληνες Χριστιανούς. Όταν δεν πολεμούσαν ,οι κλέφτες  εξασκούνταν στη σκοποβολή ,στη δισκοβολία, στα άλματα και το τρέξιμο. Ο Νικοτσάρας λέγεται ότι έτρεχε πιο  γρήγορα από ένα άλογο  και ότι με ένα άλμα του μπορούσε να περάσει  εφτά άλογα στη σειρά. Για τον Ζαχαριά , λέγεται ότι έτρεχε τόσο γρήγορα που οι φτέρνες έφταναν στα αυτιά του. Οι κλέφτες  είχαν φοβερή  αντοχή  στη πείνα ,τη δίψα και την αγρυπνία. Υπήρχαν  περιπτώσεις που έμεναν  άγρυπνοι ,νηστικοί  και χωρίς να πιούν  νερό, τρία ολόκληρα  μερόνυχτα.

Οι εχθροί  τους νόμιζαν  ότι είχαν  εξαντληθεί ,ωστόσο  εκείνοι έβρισκαν δυνάμεις, έκαναν επίθεση και νικούσαν. Εκτός  από ελάχιστες  εξαιρέσεις ,οι κλέφτες  φέρονταν  πάντα  με μεγάλο σεβασμό  στις γυναίκες που έπιαναν  αιχμάλωτες είτε ήταν Χριστιανές είτε Μουσουλμάνες, νέες  ή ηλικιωμένες, όμορφες  ή άσχημες. Αναφέρεται παράδειγμα  ενός αρχηγού κλέφτικου σώματος, που το σκότωσαν οι ίδιοι οι σύντροφοί του, γιατί δεν σεβάστηκε την τιμή μιας Τουρκάλας  αιχμαλώτου μέχρι να πάρει τα λύτρα .

Οι κλέφτες όμως δεν συμπαθούσαν  ιδιαίτερα τους καλογέρους και τους ιερείς , από τους οποίους έπαιρναν συχνά  όταν αυτοί ,τύχαινε  να είναι  προεστοί  στα χωριά και επομένως  καταδίωκαν τους κλέφτες.

Η τουρκική κατάκτηση  δημιούργησε τις συνθήκες  (χαράτσι, παιδομάζωμα, εξισλαμισμός, ταπεινώσεις) για την ανάπτυξη ενός ρεύματος που οδηγούσε τους κατοίκους από τις πεδινές περιοχές  προς ορεινούς όγκους. Μετά την απειλή σφαγής και της αιχμαλωσίας  πολλών ήταν αυτοί που πήραν τον δρόμο της φυγής. Μετακινούμενοι σε ορεινές περιοχές, οι φυγάδες αυτοί γνώριζαν ότι οι συνθήκες διαβίωσης θα ήταν πολύ δύσκολες. Για να επιβιώσουν χρειαζόταν σκληρός αγώνας, που είχε σαν συνέπεια τόσο την ανάπτυξη σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων όσο και τη δημιουργία διαφορετικής ψυχοσύνθεσης και νοοτροπίας. 

Κατά την πρώτη, σκοτεινή περίοδο, της τουρκοκρατίας σε όσους κατέφευγαν στους ορεινούς όγκους, δημιουργήθηκε η ψυχοσύνθεση του αντάρτη, του ανυπότακτου που δεν δέχεται να συμβιβασθεί με την εξουσία, είτε πρόκειται για την οθωμανική διοίκηση είτε για τους κοτζαμπάσηδες και κατέφευγε πολύ συχνά για την επιβίωσή του σε αρπαγές. Οι κλέφτες, έτσι έμειναν στην ιστορία, εμφανίστηκαν από την αρχή της τουρκικής κατάκτησης. Κάθε ομάδα  κλεφτών ή αρματολών  είχε σημαία  (μπαϊράκι), δκό της, τον αρχηγό  (καπετάνιο) και τον υπαρχηγό  της (πρωτοπαλίκαρο). Η ζωή των κλεφτών  ήταν γεμάτη  κακουχίες και στερήσεις. Ζούσαν  σε δύσβατα  μέρη λημέρια  ή καραούλια. Οι κλέφτες που αναλάμβαναν  τη φύλαξη μιας περιοχής που λεγόταν αρματολίκι .ΟΙ κλέφτες κα οι αρματολοί αποτέλεσαν  τον πυρήνα των αγωνιστών  της λευτεριάς .Επί  του Συλειμαν  Α΄(1520-1566), ιδρύθηκαν  δεκαπέντε αρματολίκια. Αυτά ήταν  των Ιωαννίνων, της Άρτας, των Αγράφων, των Σερβίων, των Γρεβενών, της Ελασσόνας ,του Δομενίκου, των Τρικάλων, της Ανασελίτσας, του Κάρλελι, και του Πατρατζικίου (Υπάτης).  Κατά τον Χ.Περαιβό  φημισμένοι αρματολοί  ήταν ο καπετάν  Ζήτρος, στην Ελασσόνα ,ο καπετάν Τόσκας στα Γρεβενά ,ο καπετάν   Καραλής στον Όλυμπο, ο καπετάν  Μπλαχάβας στα Χάσια ,ο καπετάν Μακρυθανάσης ,ο καπετάν  Μακρυπούλιος στο Κίσσαβο, ο καπετάν Καρακίτσος στο Καρπενήσι  κλπ .Αργότερα  στο τόπο μας ήταν Ο Λιβίνης στα Άγραφα, ο Χρονόπουλος, ο Κατσαντώνης και τα αδέλφια του, ο Καραϊσκάκης, οι ι Συκάδες, οι Γιολδασαίοι ,οι Βλαχόπουλοι, οι  Αραπογιανναίοι, οι Λαμπραίοι , οι Κοντογιανναίοι κλπ.

Ο Δ. Καμπούρουγλου, το έργο του «Αρματολοί και κλέφτες» το τελειώνει με τα παρακάτω:

Έρχεται η σειρά νέων αρματολών και κλεφτών, δηλ. του Μακρή ,του Δυοβουνιότη ,του Πανουριά ,του Διάκου, του Καραϊσκάκη, του Οδυσσέως Ανδρίτσου,του Μπούσγου, του Στουρνάρη, του Σκαλτσοδήμου, του Κοντογιάννη, των νεωτέρων Γριβαίων, του Γιολδάση, του Κατσικογιάννη, του πρωτοπαλίκαρου του Οδυσσέως  Γιάννη Γκούρα και λοιπών.

Οι τελευταίοι  ούτοι κλέφτες της Ρούμελης ,όπως και οι περισωθέντες  κλέφτες του Μοριά και οι κουρσάροι των νήσων, τα πρωτοπαλίκαρα ,τα παλικάρια  και αυτά  τα μικρά  κλεφτόπουλα  και ναυτόπουλα ακόμη, γίνονται  τώρα Στρατηγοί και οπλαρχηγοί, γίνονται οι ναυμάχοι και οι Πυρποληταί του Αγώνος. Και καταλήγει:

Η αντίδρασις γίνεται τώρα δράσις και αι αλυσίδες των σκλάβων αρχίζουν  να σπάζουν μια, μία.

Εις τα σχολεία  αυτά λοιπόν των βουνών  και των κυμάτων  εδιδάχθη  από των πρώτων  της Αλώσεως χρόνων η Ελληνική ψυχή  πώς να μάχεται και πώς να νικά. Εις  τα σχολεία αυτά των βουνών  και κυμάτων εδιδάχθησαν της Πατρίδος οι πρόμαχοι και να  αποθνήσκουν  πειθόμενοι τοις ρήμασιν  εκείνων.